Nhân khẩu học là gì? Đây là một câu hỏi mà có thể nhiều người chưa biết đến hoặc chưa có sự hiểu biết sâu sắc. Nhân khẩu học là một ngành khoa học quan trọng, liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội. Trong bài viết này, đội ngũ nội dung phụ trách chuyên mục thị trường kinh tế 247 sẽ giới thiệu cho bạn về nhân khẩu học là gì, những yếu tố nghiên cứu trong nhân khẩu học, các phương pháp nghiên cứu nhân khẩu học và vai trò của nhân khẩu học đối với đời sống xã hội. Hãy cùng theo dõi nhé!
Giới thiệu về nhân khẩu học
Bạn có biết rằng trên thế giới hiện nay có khoảng 7,9 tỷ người, và con số này đang tăng lên mỗi ngày? Bạn có biết rằng các quốc gia trên thế giới có những đặc điểm dân số khác nhau, ví dụ như Trung Quốc có dân số đông nhất thế giới với 1,4 tỷ người, trong khi Vatican có dân số ít nhất thế giới với chỉ 800 người? Bạn có biết rằng dân số của một quốc gia hay một khu vực không chỉ phụ thuộc vào tỉ lệ sinh và tỉ lệ tử, mà còn bị ảnh hưởng bởi các yếu tố khác như di cư, giáo dục, kinh tế, văn hoá, chính trị, môi trường…?
Tất cả những thông tin trên đều thuộc về lĩnh vực nhân khẩu học. Nhân khẩu học là một ngành khoa học nghiên cứu về sự tồn tại và phát triển của một loài nào đó, đặc biệt là loài người. Nhân khẩu học cũng có thể được coi là một chuyên ngành nghiên cứu của xã hội học. Nhân khẩu học trong hoạt động nghiên cứu loài người là nghiên cứu, thu thập thông tin, phân tích, xử lý, đánh giá, kết luận về các yếu tố nghiên cứu. Kết quả của dữ liệu sau khi xử lý sẽ là căn cứ để các lĩnh vực khác hoạch định mục tiêu, đưa ra phương hướng cụ thể cho mình.
Định nghĩa nhân khẩu học là gì?
Theo Wikipedia, nhân khẩu học là khoa học nghiên cứu thống kê về số cá thể một loài, đặc biệt là dân số loài người. Đây là một ngành khoa học chung có thể áp dụng cho bất cứ một quần thể dân số nào mà có sự thay đổi theo thời gian và không gian. Nó bao gồm những nghiên cứu về kích thước, cấu trúc và sự phân bố của những quần thể dân số này, những thay đổi về không gian và thời gian để đáp ứng với sự sinh đẻ, di cứ, già hoá và cái chết.
Phân tích nhân khẩu học có thể áp dụng cho toàn bộ xã hội hoặc cho các nhóm được xác định bởi các tiêu chí như giáo dục, quốc tịch, tôn giáo và dân tộc. Nhân khẩu học có thể được xem như là một phân ngành của xã hội học mặc dù có một số khoa nhân khẩu học riêng biệt. Đối tượng của nhân khẩu học thường là đo lường tiến trình phát triển của dân số, tuy nhiên những nghiên cứu rộng hơn về nhân khẩu học cũng bao gồm sự phân tích mối quan hệ giữa những quá trình kinh tế, xã hội, văn hoá, di truyền và sinh học có ảnh hưởng đến dân số.
Theo Luật Việt Nam, nhân khẩu học là việc thu thập và nghiên cứu dữ liệu liên quan đến các đặc điểm chung của một dân số cụ thể. Các đặc điểm chung này bao gồm: độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp, thu nhập, dân tộc… Những thông tin này được sử dụng để phục vụ cho các mục đích khác nhau như: lập kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội, điều chỉnh chính sách dân số, nghiên cứu thị trường, tiếp thị sản phẩm…
Những yếu tố nghiên cứu trong nhân khẩu học
Trong phạm vi loài người, các yếu tố nghiên cứu của nhân khẩu học bao gồm những nội dung sau:
Nhân khẩu học độ tuổi
Ở mỗi độ tuổi khác nhau, hình thức bên ngoài, nhận thức, tâm sinh lý của con người đều có sự khác biệt. Cũng vì đó mà nhu cầu, sở thích, độ nhận diện của mỗi người cũng hoàn toàn khác nhau. Sự thay đổi về độ tuổi theo thời gian của con người sẽ làm thay đổi các nhu cầu trong sinh hoạt, công việc, cuộc sống. Từ đó, nhân khẩu học sẽ cung cấp dữ liệu cho các lĩnh vực nghiên cứu khác.
Nhân khẩu học giới tính
Nam giới và nữ giới sẽ có tâm lý, sở thích, nhu cầu, mong muốn khác nhau. Với cùng một vấn đề, một nội dung nhưng cách tiếp nhận và phản ứng giữa nam và nữ đều khác biệt. Nghiên cứu về những vấn đề xoay quanh giới tính sẽ giúp các doanh nghiệp phân khúc được thị trường kinh doanh, từ đó tập trung phát triển sản phẩm, chiến lược phù hợp cho từng phân khúc. Kết quả nghiên nhân khẩu học theo giới tính cũng là cơ sở để những nhà nghiên cứu chính sách về dân số có các phương án điều chỉnh phù hợp.
Nhân khẩu học nghề nghiệp
Mỗi nghề nghiệp có nhu cầu tiêu dùng, sử dụng các sản phẩm, hàng hoá, công cụ khác nhau. Ví dụ doanh nhân thì cần các sản phẩm liên quan đến tài sản hữu hình công ty, giáo viên thì có nhu cầu sử dụng phấn, bút, giấy,…
Nhân khẩu học về thu nhập
Thu nhập là một yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến nhu cầu và khả năng tiêu dùng của con người. Mỗi mức thu nhập khác nhau sẽ có những tiêu chí lựa chọn sản phẩm, dịch vụ khác nhau. Ví dụ người có thu nhập cao thì có xu hướng tiêu dùng các sản phẩm cao cấp, chất lượng, thương hiệu, trong khi người có thu nhập thấp thì ưu tiên các sản phẩm giá rẻ, tiết kiệm, đáp ứng nhu cầu cơ bản.
Nghiên cứu về thu nhập của dân số sẽ giúp các doanh nghiệp xác định được mục tiêu khách hàng, chiến lược giá cả, chất lượng và quảng bá sản phẩm. Ngoài ra, thu nhập cũng là một yếu tố quyết định đến sự phân hóa giàu nghèo trong xã hội, từ đó ảnh hưởng đến các vấn đề về chính sách kinh tế, xã hội, an sinh xã hội…
Nhân khẩu học dân tộc
Dân tộc là một nhóm người có chung nguồn gốc, lịch sử, văn hoá, ngôn ngữ và địa lý. Mỗi dân tộc đều có những nét đặc trưng riêng biệt, phản ánh qua các hoạt động sinh hoạt, sản xuất, tín ngưỡng, phong tục… Nghiên cứu về dân tộc sẽ giúp hiểu được sự đa dạng và phong phú của con người trên thế giới, từ đó tôn trọng và bảo vệ các giá trị văn hoá của từng dân tộc. Ngoài ra, nghiên cứu về dân tộc cũng là cơ sở để xây dựng các chính sách phát triển kinh tế – xã hội phù hợp với điều kiện và nhu cầu của từng khu vực dân cư.
Các phương pháp nghiên cứu nhân khẩu học là gì?
Nhân khẩu học là một ngành khoa học có tính liên ngành cao, do đó có thể sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau để thu thập và phân tích dữ liệu. Một số phương pháp nghiên cứu nhân khẩu học phổ biến như sau:
Phương pháp thống kê
Phương pháp thống kê là một trong những phương pháp quan trọng và cơ bản của nhân khẩu học. Phương pháp này sử dụng các công cụ toán học để thu thập, tổng hợp, xử lý và biểu diễn dữ liệu về dân số theo các chỉ tiêu như số lượng, tỉ lệ sinh, tỉ lệ tử, tỉ lệ di cư… Phương pháp thống kê giúp nhà nhân khẩu học có cái nhìn tổng quan và khách quan về các hiện tượng nhân khẩu học, từ đó rút ra những kết luận và dự báo về xu hướng và biến động của dân số.
Phương pháp điều tra
Phương pháp điều tra là một phương pháp nghiên cứu nhân khẩu học dựa trên việc thu thập thông tin trực tiếp từ đối tượng nghiên cứu bằng các hình thức như phỏng vấn, khảo sát, quan sát… Phương pháp điều tra giúp nhà nhân khẩu học có được những dữ liệu chi tiết và sâu sắc về các đặc điểm và hành vi của dân số, từ đó hiểu được nguyên nhân và ảnh hưởng của các hiện tượng nhân khẩu học. Tuy nhiên, phương pháp điều tra cũng có những hạn chế như chi phí cao, thời gian lâu, khó kiểm soát chất lượng dữ liệu…
Phương pháp mô hình hoá
Phương pháp mô hình hoá là một phương pháp nghiên cứu nhân khẩu học dựa trên việc xây dựng các mô hình toán học hoặc máy tính để mô tả và giải thích các quá trình và hiện tượng nhân khẩu học. Phương pháp mô hình hoá giúp nhà nhân khẩu học có thể thử nghiệm và so sánh các giả thiết và kịch bản khác nhau về dân số, từ đó đưa ra những dự đoán và khuyến nghị về các chính sách dân số. Tuy nhiên, phương pháp mô hình hoá cũng có những hạn chế như khó xây dựng các mô hình chính xác, phù hợp và đầy đủ, khó xử lý các biến số không định và ngẫu nhiên…
Vai trò của nhân khẩu học đối với đời sống xã hội
Nhân khẩu học là một ngành khoa học có vai trò rất quan trọng đối với đời sống xã hội. Nhân khẩu học cung cấp những kiến thức và dữ liệu về dân số, từ đó giúp các nhà hoạch định chính sách, các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu và các cá nhân có được những quyết định và hành động phù hợp với thực tế và mong muốn của xã hội. Một số vai trò cụ thể của nhân khẩu học như sau:
Giúp lập kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội
Nhân khẩu học giúp cho việc lập kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội bằng cách cung cấp các thông tin về kích thước, cấu trúc, phân bố, chất lượng và xu hướng của dân số. Những thông tin này giúp cho việc xác định được nhu cầu và nguồn lực của xã hội, từ đó đề ra các mục tiêu, chiến lược và biện pháp để thúc đẩy sự phát triển bền vững của kinh tế – xã hội. Ví dụ, nhân khẩu học giúp cho việc lập kế hoạch về giáo dục bằng cách dự báo được số lượng và nhu cầu của các đối tượng giáo dục, từ đó xây dựng các chương trình, cơ sở vật chất và nguồn nhân lực phù hợp.
Giúp điều chỉnh chính sách dân số
Nhân khẩu học giúp cho việc điều chỉnh chính sách dân số bằng cách phân tích được các yếu tố ảnh hưởng đến sự sinh sản, di cư và tử vong của dân số, từ đó đánh giá được tác động của các chính sách dân số hiện có và đề xuất các chính sách mới để cải thiện chất lượng cuộc sống của dân số. Ví dụ, nhân khẩu học giúp cho việc điều chỉnh chính sách kế hoạch hoá gia đình bằng cách nghiên cứu được tỉ lệ sinh, tỉ lệ hiếm muộn, tỉ lệ sử dụng biện pháp tránh thai, từ đó đưa ra các khuyến cáo về mức sinh lí tưởng, các biện pháp khuyến khích hoặc hạn chế sinh con…
Giúp nghiên cứu thị trường
Nhân khẩu học giúp cho việc nghiên cứu thị trường bằng cách phân tích được các đặc điểm và hành vi tiêu dùng của dân số theo các tiêu chí như độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp, thu nhập, dân tộc… Những thông tin này giúp cho các doanh nghiệp có thể xác định được mục tiêu khách hàng, phân khúc thị trường, thiết kế sản phẩm, chiến lược giá cả và quảng bá sản phẩm hiệu quả.
Giúp bảo vệ môi trường
Nhân khẩu học giúp cho việc bảo vệ môi trường bằng cách nghiên cứu được sự tương tác giữa dân số và môi trường, từ đó đánh giá được ảnh hưởng của dân số đến các vấn đề môi trường như biến đổi khí hậu, ô nhiễm, suy thoái đất, mất đa dạng sinh học… Những thông tin này giúp cho việc đề ra các giải pháp để giảm thiểu sự can thiệp của dân số vào môi trường, tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan quản lý, các tổ chức xã hội và các cá nhân trong việc bảo vệ môi trường.
Câu hỏi thường gặp về nhân khẩu học là gì?
Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp về nhân khẩu học mà bạn có thể quan tâm:
Nhân khẩu học có khác với dân số học không?
Nhân khẩu học và dân số học là hai thuật ngữ thường được sử dụng như nhau, tuy nhiên có một số khác biệt nhỏ. Nhân khẩu học là một ngành khoa học rộng, nghiên cứu về dân số loài người theo nhiều khía cạnh khác nhau, bao gồm cả các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hoá, sinh học… Dân số học là một phân ngành của nhân khẩu học, chuyên nghiên cứu về các quá trình sinh sản, di cư và tử vong của dân số, cũng như các ảnh hưởng của chúng đến kích thước, cấu trúc và phân bố của dân số.
Những nguồn dữ liệu nhân khẩu học chính là gì?
Những nguồn dữ liệu nhân khẩu học chính bao gồm:
- Điều tra dân số: là việc thu thập thông tin về các đặc điểm của dân số trong một khu vực hoặc quốc gia nào đó trong một thời điểm nhất định. Điều tra dân số thường được tiến hành bởi các cơ quan chính quyền hoặc các tổ chức quốc tế, có thể là toàn diện hoặc mẫu. Ví dụ: điều tra dân số và nhà ở Việt Nam, điều tra dân số thế giới của Liên Hợp Quốc…
- Đăng ký dân số: là việc ghi nhận các sự kiện liên quan đến dân số như sinh, tử, kết hôn, ly hôn, di cứ… Đăng ký dân số thường được tiến hành liên tục bởi các cơ quan chính quyền địa phương hoặc trung ương, có thể là bắt buộc hoặc tự nguyện. Ví dụ: đăng ký khai sinh, đăng ký kết hôn…
- Sổ sách giáo xứ: là việc ghi chép các sự kiện liên quan đến tôn giáo của dân số như rửa tội, xưng tội, lãnh nhận bí tích, an táng… Sổ sách giáo xứ thường được tiến hành bởi các giáo sĩ hoặc giáo viên tôn giáo, có thể là theo quy định hoặc theo truyền thống. Ví dụ: sổ sách giáo xứ Công giáo, sổ sách giáo xứ Tin Lành…
Những chỉ tiêu nhân khẩu học cơ bản là gì?
Những chỉ tiêu nhân khẩu học cơ bản bao gồm:
- Số lượng: là số cá thể của một quần thể dân số trong một khu vực hoặc quốc gia nào đó. Số lượng có thể được tính theo tổng số hoặc theo từng nhóm theo các tiêu chí như độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp…
- Tỉ lệ sinh: là tỉ số giữa số trẻ sinh ra và số cá thể của một quần thể dân số trong một khoảng thời gian nhất định. Tỉ lệ sinh có thể được tính theo tổng số hoặc theo từng nhóm theo các tiêu chí như độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp…
- Tỉ lệ tử: là tỉ số giữa số cá thể chết và số cá thể của một quần thể dân số trong một khoảng thời gian nhất định. Tỉ lệ tử có thể được tính theo tổng số hoặc theo từng nhóm theo các tiêu chí như độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp…
- Tỉ lệ di cư: là tỉ số giữa số cá thể di cư vào hoặc ra khỏi một khu vực hoặc quốc gia nào đó và số cá thể của một quần thể dân số trong một khoảng thời gian nhất định. Tỉ lệ di cư có thể được tính theo tổng số hoặc theo từng nhóm theo các tiêu chí như độ tuổi, giới tính, nghề nghiệp…
Những xu hướng nhân khẩu học hiện nay là gì?
Những xu hướng nhân khẩu học hiện nay bao gồm:
- Tăng trưởng dân số: là sự gia tăng về số lượng của dân số trên thế giới và các khu vực. Theo ước tính của Liên Hợp Quốc, dân số thế giới hiện nay là khoảng 7,9 tỷ người, và dự kiến sẽ đạt 9,7 tỷ người vào năm 2050. Tăng trưởng dân số có ảnh hưởng đến nhiều vấn đề như an ninh lương thực, sức khỏe, giáo dục, việc làm, môi trường…
- Già hoá dân số: là sự gia tăng về tỉ lệ người già (60 tuổi trở lên) trong dân số. Theo ước tính của Liên Hợp Quốc, tỉ lệ người già trên thế giới hiện nay là khoảng 13%, và dự kiến sẽ đạt 21% vào năm 2050. Già hoá dân số có ảnh hưởng đến nhiều vấn đề như an sinh xã hội, chăm sóc sức khỏe, lao động, tiết kiệm…
- Đô thị hoá dân số: là sự gia tăng về tỉ lệ người sống trong các khu vực đô thị trong dân số. Theo ước tính của Liên Hợp Quốc, tỉ lệ người đô thị trên thế giới hiện nay là khoảng 56%, và dự kiến sẽ đạt 68% vào năm 2050. Đô thị hoá dân số có ảnh hưởng đến nhiều vấn đề như hạ tầng, giao thông, an ninh, môi trường…
Tổng kết về nhân khẩu học
Nhân khẩu học là một ngành khoa học quan trọng, nghiên cứu về dân số loài người theo các yếu tố như kích thước, cấu trúc, phân bố, chất lượng và biến động. Khái niệm này có vai trò rất lớn đối với đời sống xã hội, giúp lập kế hoạch phát triển kinh tế – xã hội, điều chỉnh chính sách dân số, nghiên cứu thị trường, bảo vệ môi trường… Hiểu biết về nhân khẩu học sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện và sâu sắc về con người và xã hội. Cám ơn các bạn đã theo dõi bài viết của daily247.vn
